zondag 15 mei 2022

Joy Williams || Harrow

Harrow, zelfstandig naamwoord, betekent ‘eg’, een landbouwwerktuig. Het werkwoord ‘to harrow’ onderdrukken, angst aanjagen, schrikken. Logische conclusie zou zijn dat William’s titel slaat op het werkwoord. Toch weet ik dat niet helemaal zeker. Dat komt vooral, omdat in het boek meerdere malen verwezen wordt naar een afbeelding, een logo van, ik neem aan, een eg. De enige uitleg die ik dat kan geven is dat de titel symbool staat voor de vreemde wereld die Williams beschrijft, een wereld waarin niets is wat het lijkt.

Bij de start van de roman lijkt het nog alsof we vooral te maken hadden met een gezin waarin de verhoudingen wat gespannen zijn. Dan wordt al snel duidelijk dat die gespannen verhoudingen voor een belangrijk deel te wijten zijn aan de wereld waarin het gezin leeft. Williams beschrijft een maatschappij die de aarde waarop zij leeft totaal uitgeput en vernield heeft, en daar trots op is. Zij die zich zorgen maken over het milieu worden verketterd; zij die nog betere manieren verzinnen om de aarde uit te putten,  worden geloofd en geprezen.

De manier waarop met mensen wordt omgegaan is ronduit bevreemdend. Hoofdpersoon Khristen wordt door haar moeder achtergelaten op een school die ze de komende jaren niet mag verlaten, leraren leren de leerlingen vooral hoe ze nut en noodzaak van menselijk leven moeten betwisten. Wanneer de school van het ene op het andere moment sluit, staat Khristen op straat. Haar enige clou over de verblijfplaats van haar moeder een laatste opmerking over een resort aan een meer.

Khristen dwaalt moederziel alleen door het land en belandt uiteindelijk bij een vervallen gebouw aan een meer. In dat gebouw woont een groep ouderen: ziek, uitgeput, half-dood maar vastbesloten de wereld te redden met terreur. Iedereen ontwikkelt een plan om degenen die zij verantwoordelijk houden voor de toestand van de wereld te doden, liefst met een enorme knal. In de praktijk komen de meeste oudjes niet veel verder dan plannen.

Voor degenen die nu denken ‘waar gaat dat boek over? Ik snap er niets van!’, ik weet niet of Williams echt wil dat we deze roman begrijpen. Ik krijg sterk de indruk dat ze haar lezers voortdurend op het verkeerde been wil zetten en door de grove overdrijving in Harrow haar lezers wil wijzen op het gevaar waarin onze wereld zich bevindt, met name door menselijk gedrag. En daar slaagt ze wonderbaarlijk wel in.

Harrow is zeker geen makkelijke roman om te lezen. Williams schrijft prachtig maar bepaald ingewikkeld proza, haar plot is vooral bedoeld om lezers keer op keer wakker te schudden. Ik vermoed dat Harrow het type roman is dat je meerdere malen moet lezen om helemaal te kunnen doorgronden waar die over gaat. Eén keer lezen levert vooral het beeld op dat niets is wat het lijkt, dat wat gisteren nog heel echt  leek, vandaag totaal anders is. En dat moet ik zeggen, doet Williams briljant. Harrow is waarschijnlijk eén van de vreemdste romans die ik sinds lange tijd gelezen heb maar wel eentje die uitermate intrigeert.  Ik begin te begrijpen waarom Williams in kleine kring zeer gewaardeerd wordt; ik vrees dat ze voor veel mensen te extreem is.



 

zondag 8 mei 2022

Elif Shafak || The Island of Missing Trees

 

Women's Prize for Fiction 2022 Shortlist

Het eiland uit de titel is Cyprus en één van de vermiste bomen is een vijgenboom. Uit Cyprus meegesmokkeld in de koffer van twee geliefden, in Londen getuige van het verloop van deze relatie. Wat The Island zo bijzonder maakt is de stem van de vijgenboom; zij is de verteller, zij verbindt heden en verleden, geschiedenis en actualiteit.

Shafak heeft gekozen voor een structuur waarin zij heden en verleden afwisselt, schakelt tussen een neutrale verteller op de achtergrond en een heel aanwezige verteller met een persoonlijk belang. Een verteller waarvan je als lezer steeds meer de indruk krijgt dat zij ook aanwezig is in de hoofdstukken waarin zij niet de ik-persoon is. In zoverre een vijgenboom de ik-persoon kan zijn natuurlijk. Het feit dat ik dit als lezer zonder slag of stoot accepteer, geeft aan hoe goed Shafak haar boek en de natuurlijke plek van de vijgenboom daarin heeft opgebouwd.

Die vijgenboom stond oorspronkelijk letterlijk middenin een restaurant ergens op Cyprus. Twee vrienden zwaaiden er scepter: een Griek en een Turk. Hun afkomst leek geen belemmering voor hun vriendschap, hun seksuele geaardheid houden ze op het conservatieve eiland zo goed als mogelijk geheim. Twee andere geliefden, Kostas en Defne, kiezen het restaurant als geheime ontmoetingsplek. In hun geval is afkomst wel degelijk een belemmering: noch haar noch zijn familie accepteert een partner die niet Grieks of Turks, katholiek of islamitisch is.

We lezen al vrij snel dat Kostas en Defne het eiland verlaten hebben en in Londen samen met hun dochtertje Ada een gelukkig leven leiden, totdat Defne te jong overlijdt. De roman start één jaar na Defne’s dood; Ada en Kostas leven langs elkaar heen en weten elkaar niet te vinden in hun verdriet. De komst van Defne’s zus Meryem brengt daar verandering in. Zij is degene aan wie Ada vragen kan stellen over het huwelijk van haar ouders, de situatie op het eiland.

Lees de roman vooral wanneer je ook te weten wilt komen hoe Kostas en Defne een nieuw leven gestart zijn, welke gebeurtenissen allemaal plaatsvinden op Cyprus, wat zich afspeelt in het leven van Ada die zich meer dan ooit op een kruispunt bevindt: een kruispunt tussen heden en verleden, tussen haar ouders en de familie in Cyprus die ze niet kent, een kruispunt tussen hechten  aan afkomst of kiezen voor een leven waarin die afkomst geen enkele rol speelt.

Ada is op een punt in haar leven aanbeland waarin het haar duidelijk wordt dat de wereld van geliefden te vaak vermorzeld wordt door de belangen van regeringen of van godsdienst. Tegelijkertijd leeft zij in een wereld waarin iets persoonlijks zonder dat je er iets aan kunt doen overgenomen wordt door activisten, dat het filmpje bedoeld om jou te pesten opeens viraal gaat en jou als strijder neerzet.  Net als de vijgenboom leeft Ada in twee werelden.

De vijgenboom verbindt alles en iedereen. Zij is de as waarom de roman draait. De vijgenboom is bovendien het symbool van wat er misgaat in Cyprus: oorspronkelijk uitbundig groeiend in het restaurant, is ze door de verdeeldheid op het eiland teruggebracht tot een door zwammen en insecten aangetast zo goed als dode boom. Die ene gezonde tak die door Kostas in Britse aarde gepland wordt, creëert een nieuwe kans, nieuw leven. Maar ver van de plek waar zij oorspronkelijk ontsproot.

Een toekomst op het verdeelde Cyprus bleek onmogelijk voor de twee mannen van het restaurant, voor Kostas, Defne en Ada. De oude vijgenboom op het eiland is inmiddels afgestorven, de nieuwe ent gedijt naar behoren in haar nieuwe tehuis (hoewel ze bepaald symbolisch de winter ingepakt en begraven doorbrengt) . Hoewel Shafak natuurlijk informatie geeft over de situatie op Cyprus, het eiland door midden gehakt door een geforceerde grens, symboliseert juist die ene vijgenboom hoe wrang haar positie is, hoe onmogelijk de situatie op haar eiland. Ze moest het verlaten om te kunnen overleven.

Shafak heeft haar roman niet alleen kundig opgebouwd, ze schrijft ook nog eens wondermooi. Ik betrapte mezelf op een gegeven ogenblik erop dat ik baalde dat ze wel heel concreet schreef over de slachtoffers van de oorlog op Cyprus, omdat het zo afweek van de dromerige sfeer die ze met haar woorden en beelden creëert. Om heel snel tot het inzicht te komen dat ze daarmee de realiteit op Cyprus imiteert: het eiland dat zo ongelooflijk sprookachtig mooi kan zijn, totdat de keiharde werkelijkheid van verdeeldheid en oorlog weer van zich doet spreken.

Ik heb genoten van The Island. Ik vermoed dat Shafak met deze roman een goede kans maakt om de Women’s Prize te winnen. Ik zou het in ieder geval een terechte keuze vinden voor deze roman die laat zien tot hoeveel pijn verdeeldheid leidt.




zondag 1 mei 2022

Willy Vlautin || The Night Always Comes

Ik was volledig onder de indruk van Vlautin’s Don’t Skip Out on Me. Ik hoopte dat ik net zo onder de indruk zou zijn van The Night Always Comes. Dat viel tegen. Niet omdat de boodschap over onrecht niet van de pagina’s afspatte maar omdat de roman steeds meer op een boodschap over maatschappelijk onrecht begon te lijken. 

Een soepel geschreven boodschap. Vlautin is één van die Amerikanen die vloeiend schrijft maar niet de indruk wekt dat hij lang nadenkt over de formulering van zijn zinnen. Ik geloof dat ik in zo’n tweehonderd pagina’s geen zin ben tegengekomen die de moeite van het herlezen waard was. Het zegt ook wel wat dat ik de roman in één middag uit kon lezen. Soepel en vloeiend dus. 

Hoofdpersoon Lynette heeft twee baantjes en nog wat extra bijverdiensten en is nog steeds niet in staat om een huis te kopen of huren. Zeker niet in de buurt waar ze is opgegroeid, een deel van Portland waar ‘gentrification’ nieuwe inwoners trekt, de oude langzaam maar zeker naar mindere stadsdelen of ‘trailer camps’ jaagt. Lynette is erin geslaagd 80.000 dollar te sparen als aanbetaling op de ‘opknapper’ waar zij, haar moeder en haar broer wonen. Dan blijkt dat haar moeder niet bereid is de hypotheek te ondertekenen. Wat volgt is een steeds wanhopigere zoektocht naar geld om die eerste aanbetaling cash te voldoen.

Gedurende die zoektocht leren we wie Lynette’s echte vrienden zijn, wie vooral misbruik van haar hebben gemaakt. En om eerlijk te zijn, van wie zij misbruik heeft gemaakt. We komen erachter dat een trauma in Lynette’s jeugd haar heeft laten ontsporen. Een relatie met een daadwerkelijk goede man loopt mis, omdat Lynette hem liever laat gaan dan dat ze haar mentale problemen aanpakt. Aan het begin van de roman lijkt ze al vijf jaar vrij van depressie en woede. Het relaas van twee dagen en nachten laat zien hoe kwaad ze kan worden, wat ze wel niet doet om een oplossing te vinden voor haar problemen. 

Lynette is zeker geen makkelijk mens. Het wordt echter al snel duidelijk dat haar moeder, haar vader en andere mensen er zeker aan hebben bijgedragen dat ze is ontspoort. Een Lynette opgegroeid in een gezin met liefhebbende ouders was waarschijnlijk uitgegroeid tot een redelijk evenwichtige volwassene, iemand die met dank aan steun uit haar omgeving haar leven op orde had. Die steun heeft Lynette slechts zeer beperkt gehad. De zorg voor haar oudere broer met een mentale leeftijd van drie jaar heeft haar zorgen over het leven alleen maar vergroot.

De zoektocht naar geld is schrijnend. Het is schokkend om te zien welke grenzen Lynette overschrijdt om haar doel te bereiken. Aan het einde van de roman heeft ze genoeg geld voor die aanbetaling maar is haar moeder nog steeds niet bereid haar aandeel in het huis te leveren. De passage die dan volgt, laat zien waarom voor mij de roman steeds meer op een boodschap begon te lijken. In de woorden van Lynette’s moeder gaat Vlautin tekeer tegen de zogenaamde Amerikaanse droom. Heel fijn voor de mensen die deze droom leven, wat minder voor degenen die het niet redden:

The people who are remembered are the ones taking. People arrive somewhere and try to get their piece. They don’t care who they hurt doing it, they really don’t , and I’m starting to understand why. Because it’s all bullshit. The land of the free and that whole crock of shit. It’s just men taking what they want and justifying it any way the need to so they can get up on the morning and take more and buy another speedboat and their third vacation home and their fifth rental property and then push people out of their homes so they can make more money ….

Geen fijne boodschap, niet waar? Vlautin laat de lezer gelukkig de keuze om zelf te besluiten of het met Lynette goed gaat aflopen. Ze verlaat haar geboortestad in haar nieuwe tweedehandsauto en gaat op zoek naar haar Amerikaanse droom met een kleine 100.000 dollar op zak. Hopen maar dat het goed komt met haar. 

Vlautin’s boodschap komt keihard aan. Lynette staat model voor een grote groep Amerikanen die ondanks meerdere baantjes met moeite het hoofd boven water houdt. Te vaak het onderspit delft. De andere kant van de Amerikaanse droom wordt haarscherp beschreven door Vlautin, hij laat de lezer geen enkele illusie over hoe veel van zijn landgenoten leven, met dank aan de vaak meedogenloze mede-burgers die hun Amerikaanse droom wel hebben zien uitkomen. Het plaatje is meer dan helder. De roman helaas ondergeschikt aan de boodschap.