zondag 27 oktober 2019

John Lanchester || The Wall



Booker Prize Longlist 2019

The Wall beschrijft een dystopie. De muur in kwestie nodig om Engeland te beschermen tegen de immer stijgende zeespiegel. En niet alleen om het water buiten te houden: ook de anderen moeten tegengehouden worden. Met geweld desnoods.

Hoofdpersoon Kavanagh is een van de jonge mensen die verplicht twee jaar de muur moeten verdedigen. We ontmoeten hem op de eerste dag van zijn dienstplicht. Hij vertelt het verhaal, we kennen alleen zijn standpunt. En zijn standpunt lijkt dat van de grote massa: de muur is nodig, we verdedigen ons land en de muur met ons leven tegen de anderen. Hij lijkt slechts op één aspect af te wijken: hij wil dolgraag tot de elite gaan behoren, hij heeft alleen nog geen idee hoe.

De roman is slechts enkele hoofdstukken ver wanneer duidelijk wordt dat de anderen vluchtelingen zijn. Mensen die door het stijgende water van huis en haard verdreven zijn, op zoek naar een nieuwe plek om thuis te noemen. Die zullen ze in het Engeland van na de muur niet vinden. Elke ander wordt rücksichtslos dood geschoten door de soldaten op de muur, de enkeling die het toch lukt om het land binnen te komen krijgt de keuze: executie of een leven langs als hulp, een nette omschrijving van slaaf. De soldaat die een ander het land in laat glippen, wordt als straf zelf de zee op gestuurd.

Kavanagh’s kapitein blijkt een voormalig vluchteling. Ik had niet lang nodig om te snappen dat hij één van die mensen is waar op de muur en door onze hoofdpersoon schande over gesproken wordt: de ondergrondse beweging die vluchtelingen helpt. Het zal ook geen verbazing wekken dat zijn deel van de muur aangevallen wordt. De aanval mislukt maar niet zonder dat vluchtelingen het land in kunnen. Kavanagh en zijn vriendin zijn twee van de mensen die als straf de zee op wordt gestuurd. Ik zal niet verklappen wat daarna gebeurt.

Wat ik erg mooi vond in The Wall was de manier waarop Lanchester de sombere, dreigende sfeer weet te schetsen. Hij schetst de kou, de lange periodes van wacht houden erg goed. Ik heb echter twee problemen met The Wall: de roman is behoorlijk voorspelbaar en de hoofdpersonen zijn redelijk clichématig. De gebeurtenissen in het leven van Kavanagh maken hem niet bewust van de keiharde opstelling van Engeland. Hij blijft het oneerlijk vinden dat hij de zee opgestuurd is terwijl hij nog wel zo hard gevochten heeft om de vluchtelingen te beletten het land in de komen, het lijkt niet tot hem door te dringen dat het misschien eerder wat onmenselijk is om vluchtelingen zo te behandelen.

The Wall is dystopisch en in hoge mate symbolisch. Natuurlijk staat Kavanagh voor de gemiddelde massa die niet verder denkt dan zijn/haar neus lang is. Natuurlijk is de kapitein de held die zoveel mogelijk vluchtelingen het land in probeert te krijgen. De symboliek ligt er te dik bovenop. Natuurlijk reageerde ik ook met afschuw toen ik las welke opties de anderen krijgen in dit Engeland, natuurlijk leefde ik mee toen Kavanagh en zijn vriendin de zee opgestuurd werden. Verder dan dat ging het echter niet.

Ik ben enigszins verbaasd dat deze roman het tot de Booker longlist heeft geschopt. Het lijkt, niet voor het eerst, een kwestie van boodschap die belangrijker is dan de literaire kwaliteit. Over het belang van die boodschap bestaat wat mij betreft geen twijfel, ik had het fijn gevonden indien Lanchester de literaire aspecten beter tot zijn recht had laten komen. En ach, ik zal niet de enige zijn die bij het lezen van deze roman ogenblikkelijk de Game of Thrones-muur op het netvlies krijgt.


zondag 20 oktober 2019

Salman Rushdie || Quichotte



Booker Prize Shortlist 2019

Op het moment dat de Booker Prize de nominaties voor 2019 bekend maakte, was deze roman van Rushdie nog niet verschenen. Dat gebeurde pas rond de dag dat de shortlist bekend werd, waar Quichotte niet op ontbrak. Het feit dat een jury haar eigen regels doorbreekt, wekt verwachtingen. De roman in kwestie moet dan wel heel goed zijn. Voldeed Quichotte aan de verwachtingen? Gedeeltelijk. En misschien ook maar gedeeltelijk omdat juist Rushdie in het verleden excellente romans heeft geleverd. Hij moet keer op keer zijn eigen reputatie waarmaken. Eén ding kan ik meteen bevestigen: hij is nog steeds de taalkunstenaar die hij altijd is geweest. De man kan in heel mooi Engels prachtig vertellen. 

Quichotte is een verhaal in een verhaal in een verhaal. De basis is natuurlijk het aloude verhaal van Cervantes: Don Quijote die met Sancho Panchez monsters bestrijdt en een schone dame verdedigt. In dit geval is Don Quijote handelsreiziger  Ismail Smile, van Indiase afkomst woonachtig in Amerika. Na een zware hersenbloeding lijkt hij hersteld, in werkelijkheid kan hij fictie en werkelijkheid niet meer van elkaar onderscheiden. De werkelijkheid van tv-series is de zijne geworden. Het zal niet verbazen dat zijn Dulcinea een koningin van een dagelijkse talk-show is, Miss Salma R (in haar eigen land, India, een gevierde actrice uit een gevierde acteursdynastie). Smile noemt zichzelf Quichotte en gaat op zoek naar zijn Salma. De brieven die hij haar stuurt attenderen haar vooral op het bestaan van een mogelijk gevaarlijke stalker.

Na enkele hoofdstukken blijkt Quichotte de hoofdpersoon van crime-schrijver, Sam DuChamp, consequent Brother genoemd door Rushdie. Sam probeert zijn carrière een nieuwe draai te geven met zijn bewerking van de Quijote.  Hij introduceert een groot aantal elementen uit zijn leven in dat van zijn hoofdpersoon; naarmate de roman vordert hoe duidelijker de parallellen tussen Brother en Quichotte worden: een problematische relatie met een zus en zoon, geen geluk in de liefde, carrières die er eigenlijk niet zo toe doen. Personen in het leven van Brother krijgen langzaam maar zeker een plek in zijn roman. Ook wanneer tragische gebeurtenissen plaatsvinden, overweegt Brother om die een plek te geven.

De oorspronkelijke Quijote vocht tegen monsters. In zijn geval windmolens, in het geval van Quichotte en Brother monsters die de maatschappij raken. In de eerste plaats racisme. Zowel Brother als Quichotte krijgen te maken met (gewelddadige) uitingen van racisme, in hun leven en in hun zoektocht naar Salma R. Deze uitingen zijn door Rushdie prachtig ingevlochten in de zoektocht van beide mannen. Ze spelen een steeds prominentere  rol zonder dominant te worden.

Monster twee is de invloed van tv en social media op het dagelijkse leven. Natuurlijk is de manier waarop Quichotte omgaat met wat hij op tv ziet overdreven, maar in de overdrijving maakt Rushdie wel duidelijk dat de waarheid van de tv en social media voor veel mensen tegenwoordig de échte waarheid is. Zonder het te hoeven zeggen laat hij zien hoe de invloed van een president en hem gunstig gezinde tv-zenders die naar al gelang het hun uitkomt hun eigen nieuws maken, doorsijpelt in de gehele maatschappij.

Monster drie is het gebruik van drugs, van geneesmiddelen die niet alleen gebruikt worden om ziekte te bestrijden maar ook om mensen tijdelijk een roes te geven. Salma R. blijkt een grootgebruiker om haar depressies aan te kunnen, Quichotte’s voormalige werkgever Smile, een groot-leverancier. Illegaal natuurlijk. Een vierde monster tenslotte is de angst voor het onbekende: het einde van de wereld zoals wij die kennen, de noodzaak om derden in jouw maatschappij toe te laten, om andere meningen te accepteren. En natuurlijk letterlijk het einde van de wereld en de komst van aliens. Dit monster met name is zeer herkenbaar beïnvloed door SiFi-films en series. Het einde van Quichotte zou zo uit een tweederangs SiFi-film kunnen komen.

Tot ergens pagina 300 bleef ik geboeid lezen. Ik vond alle verwijzingen naar de wereld van film en tv amusant, ik zag uit naar de zoveelste parallel in de levens van Quichotte en Brother. Rond die pagina 300 kreeg ik het gevoel dat Rushdie een beetje de controle over de vele lagen in zijn eigen roman kwijt was geraakt. Alle verwijzingen en parallellen begonnen geforceerd over te komen. De roman van Brother begint dan bovendien wel heel erg surrealistisch te worden. Niet alleen Quichotte vecht tegen monsters, de hele aarde staat op het punt te verdwijnen. Dat Quichotte uiteindelijk zijn Salma R. lijkt te kunnen redden, lijkt teveel op een geforceerde ingreep van de auteur. De prachtige wijze waarop zijn Sancho langzaam maar zeker vervaagt omdat Quichotte niet meer aan hem denkt, overtuigde en ontroerde mij nog het meest: je bestaat alleen maar bij de gratie van anderen die aan jou denken, over jou schrijven, het over jou hebben.

Oftewel, een prachtige roman zeker voor mensen die van puzzelstukjes houden. Alles valt uiteindelijk keurig op zijn plek, het gevoel blijft dat het proces van de puzzelstukjes bij elkaar vergaren rond pagina 300 niet meer soepel verloopt. Een prima roman dus, geen excellente.




zondag 13 oktober 2019

Chigozie Obioma || An Orchestra of Minorities



Booker Prize Longlist 2019

Er is een reële kans dat Obioma’s roman dinsdag in de prijzen valt. Obioma heeft namelijk een indrukwekkende roman geschreven waarin hij laat zien hoe traditie en het moderne leven steeds vaker met elkaar op gespannen voet staan. Het betoog van een chi die zijn gastheer, een man,  verdedigt en de ingewikkelde liefdesrelatie van deze man staan centraal.

An Orchestra of Minorities kent twee hoofdpersonen: kippenboer Nonso en zijn chi. Het leven van  Nonso neemt een dramatische wending wanneer hij ene Ndali belet zelfmoord te plegen. Enige tijd later wordt het tweetal verliefd op elkaar en dromen ze samen over een nieuw leven. De werkelijkheid blijkt dan bikkelhard. Ndali’s familie, van hoge Nigeriaanse afkomst en zeer welvarend, accepteert niet dat zij haar leven vergooit aan een arme kippenboer met alleen maar middelbare school. Dat zij van elkaar houden telt niet, dat hij redelijk goede redenen had om niet te gaan studeren ook niet. Hun liefde wordt gedwarsboomd. Nonso’s oplossing voor het probleem lijkt ideaal maar brengt hen van de regen in de drup.

Hun tragische liefdesverhaal wordt verteld door de chi van Nonso. In de Igbo-wereld gelooft men dat de mens uit drie componenten bestaat: het lichaam (de mens), de beschermengel (de chi) en de geest (het domein van de avatar). De chi staat nog voor de conceptie van een persoon voor de taak om deze zo goed mogelijk door het leven te begeleiden. Aan de start van de roman blijkt dat Nonso’s chi zijn mens niet heeft kunnen verhinderen een misdaad te plegen. Hij deelt Nonso’s verhaal met de oppergoden in de hoop op deze manier vergiffenis voor Nonso te krijgen. Wat Nonso misdaan heeft, wordt echt pas op de allerlaatste pagina’s onthuld.

Het taalgebruik van de chi is op zijn zachtst gezegd bloemrijk. Hij spreekt in metaforen, strooit met bijvoeglijke naamwoorden en is een waar taalkunstenaar. Af en toe is de overdaad wat overweldigend, aan de andere kant, het vormt een mooi contrast met de harde wereld waarin Nonso leeft. Hij verdient genoeg met zijn boerderijtje om in zijn levensonderhoud te voorzien, hij is echter eenzaam en wanhopig op zoek naar een vrouw. Ndali lijkt een geschenk uit de hemel. Voor haar is hij bereid te veranderen, zij accepteert hem zoals hij is. Ze kan niet voorkomen dat hij Nigeria verlaat om te gaan studeren in Cyprus.

Ik laat het aan toekomstige lezers over om te ontdekken hoe Nonso in vredesnaam in Cyprus aankomt. Daar aangekomen confronteert Obioma zijn lezer op de kloof tussen Westerse en Afrikaanse wereld. Cyprus blijkt geen hemel op aarde, het is een keiharde maatschappij waarin zowel Nigerianen als Europeanen zich niet van hun beste kant laten zien. Een enkele uitzondering daargelaten. Ook Nonso laat zich in Cyprus niet van zijn beste kant zien. Hij laat zijn schouders hangen wanneer eea niet gaat zoals hij had gehoopt; de mensen die hem willen helpen moeten hem voortdurend oppeppen en aan het handje meenemen. Let wel, wat we weten over Nonso weten we via zijn chi. Of zijn beschrijving Nonso recht doet is niet geheel duidelijk.

Obioma laat door Nonso en zijn chi, door Ndali’s familie zien hoe traditie en moderne maatschappij steeds meer in disbalans raken. Ndali’s vader dankt zijn status aan een traditionele positie als stamoudste, zijn welvaart vergaart hij op moderne manier Nonso boert traditioneel, op het moment dat hij het moderne leven instapt blijkt hij daar eigenlijk niet op toegerust. Het geloof in chi’s is nog alom aanwezig, de moderne levensstijl met nadruk op klok, afspraken en geld verdienen staat er steeds meer haaks op.

Obioma heeft een complexe roman geschreven spelend in een land dat mee wil in de vaart der volkeren maar zich laat hinderen door traditie en machtsmisbruik. Hij laat zien dat de gewone mens niet altijd is opgewassen tegen de complexe moderne maatschappij. Door de traditionele chi het verhaal te laten doen in een bepaald weinig zakelijke stijl vergroot hij door het bloemrijke af en toe zalvende taalgebruik van de chi het besef dat Nigerianen wellicht op het punt staan afstand te nemen van een mooie traditie in ruil voor een modern bestaan. En spreekt uit zijn roman tegelijkertijd de hoop dat traditie en moderne tijd samen tot iets moois kunnen leiden. Voor Nonso komt dat helaas te laat.


zondag 6 oktober 2019

Lucy Ellman || Ducks, Newburyport


Booker Prize shortlist 2019

Ik moet bekennen dat ik een diepe zucht slaakte toen ik aan Ducks, Newburyport begon: meer dan duizend pagina’s de ongecensureerde gedachten van één enkele vrouw. Ze gaat van hot naar her, de ene gedachte leidt automatisch tot een volgende – voor de lezer niet altijd even logische – gedachte. Toch merkte ik dat ik na een aantal pagina’s in het ritme kwam. En belangrijker, dat Ellman wel degelijk een rode draad door de gedachten laat lopen.

Terwijl onze hoofdpersoon in opdracht cakes en taarten aan het bakken is, denkt ze na over haar eigen ziekte, haar kinderen, haar ouders, haar lievelingstante en overpeinst ze haar leven als introvert persoon. Wij komen te weten dat echtgenoot Leo dé man van haar leven is, dat ze goed voor haar kinderen zorgt, dat ze nog steeds verdriet heeft om de vroege dood van haar ouders en het zichzelf nog steeds kwalijk neemt dat ze niet langer voor haar moeder gezorgd heeft.  Het persoonlijke leven van een vrouw in een tweede huwelijk met vier kinderen onthult zich pagina voor pagina voor de lezer. Ik kan niet beoordelen of ze meer dan normaal associeert, dat ze veel aan haar hoofd heeft lijkt wel de conclusie.

Ellman gebruikt bovendien de mogelijkheid om via de associaties aardig wat kritiek te geven op de Verenigde Staten van Amerika. Zo ageert zij tegen het gebruik van PFOA (Teflon, weet u wel?), ziet ze Trump liever vandaag dan morgen vertrekken en is het duidelijk dat ze het milieu een warm hart toedraagt. Onze hoofdpersoon denkt bovendien veel na over heel veel zaken en, omdat we haar gedachten lezen,  deelt ze al die kennis met ons.

Ik heb slechts één probleem met Ducks, Newburyport. Het is lang, zo’n 1200 pagina’s en eigenlijk had ik het voor de veertiende gelezen willen hebben. Dan wordt namelijk bekend of Lucy Ellman met dit kunststukje de Booker Prize gaat winnen. Ik heb het dan nog steeds niet uit. Ik wil namelijk de tijd nemen voor Ducks, Newburyport en ik ben pas op de helft. Ik heb even gespiekt of de roman tijdens de andere helft van vorm verandert, maar nee, het blijven de gedachtes van een vrouw onder het bakken.

Wat wel lijkt te veranderen is het intermezzo dat Ellman introduceert. Om de zoveel pagina’s gaan we namelijk van de menselijke moeder naar een bergleeuwin met welpen. Zij vertelt niet zelf het verhaal maar wij worden wel meegenomen in haar handelingen en besluiten, in de zorg voor haar welpen. Halverwege de roman lijkt het erop dat in de hoofdstukken met de leeuwin de mens prominenter naar voren gaat komen. De weg door haar jachtgebied, de auto’s die er overheen rijden, jagers maar ook mannen die op de leeuwin schieten. Ik ben benieuwd of de druk van de mens op de wereld via de leeuwin gaat toenemen en hoe dat zich gaat verhouden tot onze bakkende hoofdpersoon.

Ik kan nu dus nog niet zeggen hoe Ducks, Newburyport eindigt. Ik hoop wel dat Ellman een serieuze kans maakt op de Booker met deze lijvige roman. Ik vind de wijze waarop de rode draad en maatschappijkritiek in de chaos van onze hersenen zijn verwerkt zeer de moeite waard. Ik merk dat de hoeveelheid pagina’s en de hoeveelheid gedachtes en associaties die ik over me heen krijg me alleen maar stimuleren om verder te lezen. Dat had ik bij de start van deze roman echt nooit niet gedacht.  Niet voor iedereen vermoed ik, maar heb je behoefte aan zo’n roman waar je maandenlang elke dag een paginaatje of twintig van leest, dan is deze ideaal.